Democratisch besturen
Harry van Boven & Edwin Fennema
Harry van Boven, voormalig gemeentesecretaris in Noordoostpolder en op dit moment directeur van het Nationaal Veiligheidsinstituut in gesprek met Edwin Fennema, ontwerper van disruptieve software bij Centric.
Over democratisch besturen en waarom het wringt
Harry: “Thorbecke wordt de vader van het Nederlands bestuurlijk systeem als hij in 1848 de basis legt voor ons democratisch stelsel. Dat betekende op dat moment het samenspel tussen burger en bestuur, gebaseerd op een vaste, territoriale configuratie. In die tijd kon je dat ook niet anders organiseren. Je moet dat echt in de geest van die tijd zien.
Het was een tijdperk dat in de context van democratisch bestuur een paar duidelijke kenmerken had: centralistisch, tijd- en plaatsafhankelijk, een brede basis van inwoners met één duidelijke identiteit, alle onderliggende data op één plek en een kleine groep mensen die ‘de wil van de kiezer’ vertegenwoordigen. Ik noem dit ‘het analoge tijdperk’.
In de jaren ’80 en ’90 zijn daar de mogelijkheden van ‘het digitale tijdperk’ aan toegevoegd. Dat was handig en veelbelovend, hoewel we eigenlijk ‘alleen maar’ digitaal maakten wat we analoog al deden. Kort gezegd: de langspeelplaat werd gewoon ingewisseld voor de digitale versie daarvan, de cd. In termen van democratie leverde dit overigens niet veel meer op dan een online stemwijzer of stemmachine.
“Als democratie betekent dat je een keer in de zoveel jaar een vakje rood maakt, dan doet dat geen recht aan de tijd waarin we leven.’’
Nu leven we in ‘het virtuele tijdperk’. Een datasamenleving waarin nieuwe vormen van geld, intelligentie, waarneming en samenleven zijn ontstaan, zonder dat die al analoog bestonden. Dat is dus fundamenteel anders. LP en CD zijn ingeruild voor een met-mensen-meedenkende vorm van muziekbeleving die Spotify heet. In dit tijdperk leven mensen steeds meer tijd-, plaats- en organisatie-onafhankelijk. Dat doen ze in een mix van contexten, zowel fysieke als virtuele, en ervaren die als één belevingswereld. Daarbij ontstaan tegelijkertijd verschillende identiteiten, waardoor traditionele doelgroepen vervagen.
Ik hamer hierop, want hier ligt in mijn optiek de basis van waarom het intussen wringt. Ons bestuurlijk systeem en democratisch stelsel zijn goed bedacht voor de tijd van toen, maar passen niet meer in de compleet andere informatiesamenleving van vandaag. En dat resulteert in de vaak benoemde kloof met kenmerken als onvrede, wantrouwen, versplintering en helaas nog veel meer van dat soort dingen.
“De kloof van vandaag hangt sterk samen met de opkomst van de informatiesamenleving.”
Hebben we dit dan niet voorzien? Jawel, rond de eeuwwisseling verschenen al officiële beleidsdocumenten van de overheid waarin je leest over de opkomende virtuele wereld. Hebben we er dan niks mee gedaan? Tja, er zijn slimme commissies mee bezig geweest en grote nota’s over geschreven. Met name tijdens de paarse kabinetten zijn er waardevolle inzichten ontwikkeld. Mijn advies aan beleidsmakers is om die nog eens af te stoffen. Lastig is dat zittende bestuurders niet altijd belang hebben bij een fundamentele systeemverandering. En dat is actueler dan ooit.
Zo heeft de coronacrisis veel losgemaakt rond onder andere democratie, de rechtsstaat, legitimiteit en publieke waarden.
Kan een systeem zichzelf wel veranderen?
De opkomst van de informatiesamenleving verdwijnt na paars van de radar. Er is eigenlijk alleen maar aandacht voor het digitaliseren van de overheid zelf. We hebben niet meer dan een staatssecretaris voor digitale zaken en de overheid is vooral bezig met effectbestrijding. Dat is vreemd als je bedenkt dat 80% van de mensen verbonden is met minimaal vier sociale platforms en 98% online werkt en leeft met zijn of haar smartphone.
En dat raakt precies waar ik vind dat het anders moet. Geen effectbestrijding, maar op zoek naar de bron. We moeten van een ‘bestuurlijk systeem’ naar een ‘besturingssysteem’ van de samenleving. Proactief aan de slag met de virtuele toekomst. Daarbij kunnen we niet anders dan de metaverse als trend te zien, de informatiesamenleving ‘next level’. En natuurlijk rekening houdend met bewegingen als artificial intelligence, blockchain, data science, platform based samenleven en sensoring. Dat betekent qua bestuur onder andere nieuwe governance op basis van Publieke Kernwaarden en permanente raadpleging of inspraak. Die publieke kernwaarden zijn van belang om te bepalen hoe de overheid zich dient te gedragen, denk bijvoorbeeld aan privacy. Maar kan een systeem zichzelf wel veranderen? Ik denk dat dat heel moeilijk is. Met ‘versterking’ van het huidige systeem alleen gaan we het in elk geval niet redden. De opbouw van een ‘publiek platform overheid’ ligt naar mijn mening meer voor de hand.
“Wat we nodig hebben is een fundamentele verschuiving van een bestuurlijk systeem naar een besturingssysteem van de samenleving.”
Edwin: “Precies dat laatste is waar we bij Centric al enkele jaren mee bezig zijn. Dat past ook bij onze ambitie om van leverancier van automatisering van ambtelijke taken toe te groeien naar meer permanente en proactieve ondersteuning van overheden bij hun bestuurlijke taken en verantwoordelijkheden. Dat betekent dat je naast het leveren van tools aan uitvoerende ambtenaren ook meedenkt met bestuurders en gemeenteraden. Bijvoorbeeld door permanente raadpleging of inspraak te automatiseren van één keer in de vier jaar naar continu en schouder-aan-schouder met inwoners werken. Dat kan nu in praktische zin ook, omdat alle inwoners de hele dag ‘verbonden’ zijn.
Technologie helpt de bestuurder bij democratisch besturen
Heeft die inwoner daar dan zin in? Nee, die is druk met zijn eigen leven en de bestuurder moet gewoon zijn werk doen. Maar het gevoel om niet gehoord te worden en geen enkele invloed te hebben is hardnekkig - en helaas te vaak ook waar. En de bestuurder? Die worstelt met zijn wettelijke of morele verplichting richting de burger. Binnen Centric werken we aan een methode die hier rekening mee houdt.
“Een vernieuwende methode voor permanente raadpleging of inspraak. Een burger als vertrouweling in plaats van verplichting.”
Binnen deze methode, die nu in de prototype fase van technische realisatie is, heeft elke stemgerechtigde inwoner een ‘digitale dubbelganger’. Deze wordt ‘opgevoed en verzorgd’ door de inwoner zelf en geeft permanent de mogelijkheid om, zonder enig AVG-probleem of profieldata, voorkeuren aan de overheid mee te geven. Voorkeuren van het moment, die als data ook direct weer verdampen en waar ook geen centraal algoritme vat op kan krijgen. Op elk denkbaar, actueel en relevant probleem. Denk aan vraagstukken over mobiliteit, sport, cultuur, evenementen, woningaanbod, asielproblematiek of ruimtelijke ordening.
Een bestuurder kan op dit soort vraagstukken en op elk moment een uitvraag doen naar alle stemgerechtigde burgers of naar een relevante subset daarvan. Hij formuleert een vraagstuk, probleem en mogelijke oplossingen, zowel uit eigen keuken als vanuit initiatieven van inwoners en legt deze voor aan de digitale dubbelgangers die hun voorkeuren teruggeven. Automatisch, zonder enquête- en discussietools, bijeenkomsten of klaagsessies. Dit gaat namelijk heel veel verder en vraagt een toegankelijke herziening van het bestuurlijk systeem. Democratie wordt op deze manier een continu proces en met optimale transparantie. Ik zie het echt als een startpunt het herinstalleren van de democratie waar we al jaren met trots en samen met bestuurders aan werken.”
Welke 5 slimme vragen stelt een slimme bestuurder aan het ambtelijk apparaat?
- Welke knelpunten binnen het democratisch bestuurlijk systeem moeten worden aangepakt?
- Zijn die knelpunten oplosbaar binnen het huidige systeem of zouden we dat opnieuw moeten ontwerpen?
- Hoe kan het democratisch bestuurlijk systeem veranderen, en wie pakt dat op?
- Wat betekent het ontstaan van de metaverse voor democratie en bestuur, en is dit een technische of existentiële vraag?
- Welke slimmerds willen met ons meedenken over een ‘publiek platform’ en publieke kernwaarden binnen de metaverse?
